(Trích Lịch sử đảng bộ huyện Nguyên Bình 1930 -2010 (NXB Chính trị Quốc gia - sự thật Hà Nội – 2011; Địa chí Cao Bằng (NXB Chính trị Quốc gia Hà Nội – 2000).

      1- Vị trí

    Nguyên Bình là huyện miền núi vùng cao của tỉnh Cao Bằng, cách thành phố Cao Bằng 45 km về phía tây theo đường Quốc lộ 34, có tọa độ địa lý:

Từ 22º 29 30" đến 22º 48 08" vĩ bắc (từ Bản Chang - Thành Công đến Tàn Pà - Yên Lạc)

Từ 105º 43 42" đến 106º 10 28" kinh đông (Từ Pắc Nặm - Mai Long đến Sẻ Pản - Thịnh Vượng).

Phía đông huyện giáp các xã Hoàng Tung, Bình Dương, Bạch Đằng (Huyện Hòa An); Phía tây giáp xã Huy Giáp ( huyện Bảo Lạc) và các xã: Bằng Thành, An Thắng, Xuân La (huyện Pắc Nặm, Bắc Kạn); phía Bắc giáp các xã: Yên Sơn, Bình Lãng, Thanh Long ( huyện Thông Nông) và các xã Công Trừng, Trương Lương (Hòa An); phía nam giáp các xã Bằng Vân, Cốc Đán (huyện Ngân Sơn, Bắc Kạn) và các xã Nghiên Loan, Bành Trạch, Phúc Lộc (huyện Ba Bể, Bắc Kạn)

          Tổng diện tích tự nhiên: 841.012 km²

 2 – Hành chính

        Huyện Nguyên Bình phân chia thành 20 đơn vị hành chính bao gồm 18 xã: Minh Tâm, Bắc Hợp, Lang Môn, Minh Thanh, Tam Kim, Hoa Thám, Thịnh Vượng, Thể Dục, Thái Học, Quang Thành, Hưng Đạo, Thành Công, Phan Thanh, Mai Long, Ca Thành, Vũ Nông, Triệu Nguyên, Yên Lạc và hai thị trấn: Nguyên Bình, Tĩnh Túc

3. Địa hình

        Do kiến tạo địa chất, địa hình huyện Nguyên Bình hình thành 2 vùng rõ rệt: vùng núi đá và vùng núi đất. Độ cao trung bình từ 800m đến 1.100m, thấp dần từ tây sang đông. Vùng núi đá chạy dài theo hướng tây - tây bắc bao quanh núi đất, nối tiếp nhau thấp dần về phía đông bắc. Từ  xã Thành Công, Mai Long, Ca Thành, Yên Lạc, Triệu Nguyên, Minh Thanh, Bắc Hợp nối liền dãy núi đá Lam Sơn, Minh Tâm, có nhiều ngọn núi cao trên 1000m. Dãy Toong Tinh (xã Phan Thanh) cao 1120m, núi Tam Luông (xã Thành Công) cao 1.300m, núi Phia Oắc (xã Phan Thanh) cao 1.931m, quanh năm mây bao phủ. Vùng núi đất bao gồm những dãy núi ở phía đông và phía đông nam nối tiếp nhau gợn sóng gối vào thềm núi đá tạo thành thế trụ vững chắc, bức tường ngàn đời che chắn nạn ngoại xâm. Những dãy núi này kéo dài từ xã Hoa Thám, Tam Kim, Lang Môn đến Quang Thành, Thành Công, Thể Dục. Vào những ngày đẹp trời, khi bình minh lên hoặc lúc hoàng hôn buông xuống, từ đỉnh đèo Benle hay đèo Lê A ngắm nhìn mới thấy cảnh đẹp hùng vĩ của quê hương non nước nguyên Bình.

Xen giữa những dãy núi đá, núi đất là những khu đồi đất nhấp nhô, độ cao 500m, có những đồng cỏ xanh như Phia Đén (Thành Công), Nà Nu (Lang Môn). Núi đồi đồng cỏ, khoáng sản là những tiềm năng kinh tế của nhân dân các dân tộc Nguyên Bình.

        4 – Khí hậu

       Nguyên Bình nằm trong vùng khí hậu miền núi nhiệt dới gió mùa, nhiệt độ trung bình là 20ºC, nhiệt độ cao nhất là 36,8ºC và thấp nhất là 0,6ºC. Lượng mưa trung bình hằng năm là 1.670 mm (mức cao nhất 2.049 mm và thấp nhất 1.252mm). Độ ẩm không khí bình quân 82%.

5 - Hệ thống sông ngòi

      Hệ thống sông, suối Nguyên Bình gồm 3 con sông lớn: Sông Nguyên Bình là một nhánh thượng nguồn của sông Bằng bắt nguồn từ Tĩnh Túc chảy qua các xã Thể Dục, thị trấn Nguyên Bình, Minh Thanh, Bắc Hợp ra xã Trương Lương (huyện Hòa An). Sông có dòng chảy lớn, nơi có độ dốc cao như đạp Tà Sa, Nà Ngàn xây dựng được 2 trạm thủy điện nhỏ có công suất 850kW giờ cung cấp cho mỏ thiếc Tĩnh Túc. Sông Nhiên bắt nguồn từ núi Phia Oắc, xã Thành Công chảy qua các xã: Hưng Đạo, Tam Kim, Hoa Thám, Bạch Đằng (Hòa An) là thượng nguồn sông Hiến đến thị xã Cao Bằng hợp lưu với sông Bằng. Sông Năng bắt nguồn từ huyện Bảo Lạc qua xã Bằng Thành (Pắc Nặm,Bắc Cạn) chảy qua địa phận xã Mai Long, Phan Thanh, Bành Trạch (Ba Bể, Bắc Cạn). Dọc theo các con sông là những cánh đồng nhỏ hẹp của các xã: Thể Dục, Minh Thanh, Bắc Hợp, Tam Kim; cánh đồng Phiêng Pha thuộc xã Mai Long bằng phẳng, nguồn nước dựa vào tự nhiên, khi hạn hán thì mất mùa. Ngoài ra còng có các khu ruộng bậc thang bên đồi núi ở các xã Thành Công, Quang Thành, Thể Dục, những nơi phát triển lúa nương như xã Hoa Thám, Thịnh Vượng.

         6 - Đất đai, tài nguyên rừng, tài nguyên khoáng sản

          Diên tích đất sản xuất nông nghiệp 5.048 ha, trong đó đất ruộng có 1.323 ha. Dọc theo các con sông là những cánh đồng nhỏ hẹp của các xã: Thể Dục, Minh Thanh, Bắc Hợp, Tam Kim; cánh đồng Phiêng Pha thuộc xã Mai Long bằng phẳng, nguồn nước dựa vào tự nhiên, khi hạn hán thì mất mùa. Ngoài ra còn có các khu ruộng bậc thang bên đồi núi ở các xã Thành Công, Quang Thành, Thể Dục, những nơi phát triển lúa nương như xã Hoa Thám, Thịnh Vượng. Đất nương rẫy 2.221 ha chủ yếu để trồng ngô và sắn. Cây lúa, ngô là cây lương thực chính của nhân dân huyện Nguyên Bình. Đồng cỏ 1.150 ha phục vụ cho chăn thả gia súc (trâu, bò, dê, ngựa).

Đất lâm nghiệp 67.242ha, tỉ lệ che phủ 54,04%, có khu vực rừng Phia Oắc, phia Đén là rừng đặc dụng, phòng hộ, trong đó diện tích rừng nguyên sinh còn khá lớn. Trong rừng, ngoài các loại gỗ quý như nghiến, lát, sến và các cây trúc, trẩu, hồi thông là những cây công nghiệp có giá trị kinh tế cao, còn có các loại động vật, thực vật quý hiếm như báo, nai, gấu, khỉ, lợn rừng và các loại lâm, thổ sản như: thảo quả, sa nhân, mộc nhĩ, nấm hương, măng trúc, măng mai...đó là những tiềm năng lớn của rừng núi Nguyên Bình.

         Dưới lòng đất có nhiều khoáng sản hiếm như: thiếc, sắt, titan, vonfram, vàng...Mỏ thiếc Tĩnh Túc, Bình Đường, Tài Sỏong, Lũng Mười đã được khai thác từ lâu. Có các điểm vàng Sa Khoáng như Kim Liên, Kim San (Tĩnh Túc), Lũng Kim (Vũ Nông)...Dọc sông Nhiên từ đầu xã Tam Kim đến cuối xã Hoa Thám, dọc sông Nguyên Bình từ Thể Dục đến Nà Ngàn (Trương Lương, Hòa An); dọc sông Năng đoạn thuộc xã Mai Long và Phan Thanh...là những nơi có vàng sa khoáng có hàm lượng cao từ 70 - 90%. Mỏ thiếc Tĩnh Túc là nơi hội tụ người dân ở nhiều nơi đến khai thác vàng và thiếc.

      Là huyện nội địa Nguyên Bình có nhiều tuyến đường giao thông quan trọng đi qua. Quốc lộ 34 từ Khau Đồn, xã Hưng Đạo ( Hòa An) qua các xã Lang Môn, Bắc Hợp, Minh Thanh, thị trấn Nguyên Bình, Thể dục, thị trấn Tĩnh Túc, Vũ Nông, Ca Thành, rồi qua huyện Bảo Lạc, Bảo Lâm. Quốc lộ 3 chạy ven qua các xã Thịnh Vượng, Hoa Thám xuống Bằng Văn  (huyện Ngân Sơn). Tỉnh lộ 212 trước đây là tuyến đường huyết mạch từ Hà Nội lên Thái Nguyên, Bắc Kạn đến thị xã Cao Bằng, được nối từ Nà Phặc qua Phúc Lộc (Ba Bể  - Bắc Kạn) đi qua trung tâm cụm Phia Đén, xã Thành Công, qua đèo Lê A gặp Quốc lộ 34 tại ngã ba Quang Thành. Tuyến tỉnh lộ 202 dài 18 km qua thị trấn Nguyên Bình, xã Tam Kim đến khu di tích lịch sử rừng Trần Hưng Đạo. Ngoài ra còn có nhiều tuyến đường giao thông nông thôn được nâng cấp, cải tạo và mở mới, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu giao lưu, trao đổi hàng hóa trong và ngoài huyện, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân trong vùng ngày càng được nâng cao.

        Quê hương Nguyên Bình được thiên nhiên ưu đãi: có núi, sông, đồng ruộng, nương rẫy, khoáng sản, động thực vật phong phú. Đó là những tiềm năng vô cùng to lớn, nếu được đầu tư, khai thác hợp lý, sẽ tạo Nguyên Bình những điều kiện thuận lợi để phát triển nhanh và bền vững.